UNYETSO

Ünye Tarihçe

Bir liman kenti olan Ünye’nin çok eski bir yerleşme olduğu bilinmektedir. Görece geç tarihte, 13. yüzyılda Trabzon imparatorunun II. İoannis’in yaptırdığı Ünye Kalesi, büyük bir olasılıkla dış saldırılara karşı bir sığınma yeriydi. Kale bugüne kadar yeterince incelenmemiştir.
Karadeniz kıyısında bir tepenin eteklerinde kurulu olan eski Ünye kasabası, eskiden yelkenli gemi imalatıyla biliniyordu. Her yıl 20-25 adet gemi imal ediliyordu. Kasaba aynı zamanda Karadeniz kıyısındaki önemli limanlardan biriydi. Gemi imalatı kasabada önemli bir zenginliği de beraberinde getirmişti. Bu zenginliğe bağlı olarak Ünye’de konaklar inşa edilmişti. Vapurların ortaya çıkmasıyla yelkenli gemi imalatı gerilemiş, ortadan kalkmak üzere olan bu mesleğin yerini kasabada kunduracılık, demircilik, bakırcılık, kalaycılık, doğramacılık, kayıkçılık, dülgerlik gibi başka meslekler almıştı. Bu meslekler de günümüzde neredeyse tamamen kalkmıştır. Yelkenli gemi imal edildiği zamanlarda Ünye kasabası aynı zamanda önemli bir ticaret merkeziydi. Bu gemilerle Kırım, İstanbul, Bulgaristan, Romanya gibi uzak yerlere mal taşınıyordu.[7] Öte yandan Ünye kasabası, İstanbul ile Trabzon-Rize arasında sefer yapan vapurların uğradığı iskelelerden biriydi.
Ünye kasabasında 20. yüzyılın başında 5.290 Müslüman, 3.074 Rum ve 797 Ermeni yaşıyordu. Kasabanın toplam nüfusu ise, 9.161 kişiden ibaretti. Kasabanın nüfusunun yaklaşık yüzde 43’ü hristiyanlardan oluşuyordu. Osmanlıların gayrimüslim dediği nüfus, erken dönemden itibaren Ünye kazasının idari, mali, adli ve beledi teşkilatlarında hristiyan kişiler de önemli görevler üstleniyordu. Örneğin 1881 yılında Ünye belediyesi meclisi (meclis-i beledi) İstradi Ağa başkan olmak üzere Vasıf Efendi, İstador Ağa, Panayot Ağa, Tufan Ağa ve Simyan Ağa adlı üyelerden oluşuyordu.
Ünye'deki Ortodoks Rum cemaati, Trabzon Metropolitliği'nin dört başpiskoposluğundan bir olan Niksar Başpiskoposluğu'na bağlıydı.[10] Katolik Ermeni cemaati "Trabzon Ermeni Katoliği"ne, Gregoryen Ermeniler ise Trabzon Ermeni Murahhaslığı'na bağlı bulunuyordu.[11] Ancak Ermeniler Ünye kasabasından çok Ünye kazasının köylerinde yaşıyordu ve kilislerin çoğu ya da cemaatin büyük çoğunluğu köylerde bulunuyordu.
Bu tarihte daha önce Rum ve Ermeniler gibi ayrı kaydedilen Çerkesler ile Gürcüler Müslüman ahali içinde sayılmıştır. Örneğin 1870 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Ünye kazasının Çerkes nüfusu 250 hane ve 573 yetişkin erkek olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte kazadaki tahmini toplam nüfusu 2.292 olan Çerkeslerin ne kadarının kasabada yaşadığı bilinmemektedir.
Ünye’de Türkçe, Pontus Rumcası, Ermenice, Çerkesçe ve Gürcüce olmak üzere beş dil konuşuluyordu. Ortak dil Türkçeydi. Ünye kasabasının Müslüman halkı yaygın biçimde çakşır, palto ve pantolon giyiyordu. Rumlar da benzer kıyafetlere sahipti. Gürcüler ve Çerkeserler ise kendi milli kıyafetleriyle dolaşıyordu. 1915’teki kırımla Ermeniler, 1923’te Ahali Mübadelesi’yle de şehirdeki Rumlar göç ettirilmiştir. İlk dönemde nüfus tespitlerinde Rum ve Ermeniler gibi ayrı tespit edilen Çerkesler ile Gürcüler de asimile olmuştur. Bunun sonucunda halk arasında Türkçe dışında bir dilin pek konuşulmadığı şehirde, farklı etnografik kimlik sergileyen kişilere de rastlanmamaktadır.
Ünye, 1870'lerin başında beş mahalleden oluşuyordu.[14] Taşbaşı denilen mevkiinden Rum mahallesindeki dere ağzına kadar uzanan 250 metrelik bir rıhtımı vardı. Ayrıca şehrin demirden bir iskelesi bulunuyordu. Bugün de var olan Ünye iskelesi, yeri değiştirilerek yenilenmiştir. 1901 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre, 2.007 haneden oluşan Ünye kasabasında 6 cami, 5 mescit, 1 medrese, 1 tekke, 3 kilise, 17 ilkokul, 2 han, 157 mağaza, 370 dükkân, 21 fırın, 46 kahvehane, 2 gazino, 3 değirmen, 4 hamam, kütüphane, eczane, debbahhane, 2 meyhane, 2 rakı fabrikası bulunuyordu. O zamanki mağaza ve dükkânların günümüzdeki gibi değildi; limana bağlı olarak kullanılan erzak ve mal deposuna “mağaza” deniyordu.[15] Ünye'nin pazarı ise, Pazartesi günü kuruluyordu.[16] Daha sonra Çarşamba günü kurulmaya başladı ve bugün de devam etmektedir.